<p class="pntext1">nkgD/ rkje pko/ ikDekoh (e/HthH;hH);/XK-XzBok;ah bKvfozr fwnkoK fto[ZX fwnko</p> - ਆਰਬੀਆਈ - Reserve Bank of India
nkgD/ rkje pko/ ikDekoh (e/HthH;hH);/XK-XzBok;ah bKvfozr fwnkoK fto[ZX fwnko
nkoHphHnkJhH-2004-05|284
vhHphHUHvhHBzLJ/Hn?wHn?bHphH;hH58|14H01H001|2004-05
tZb
;ko/ tgkoe p?IeK d/ uhca n?rihfeT{fNt
;qhwkB ih,
nkgD/ rkje pko/ ikDekoh (e/HthH;hH);/XK-XzBok;ah bKvfozr fwnkoK fto[ZX fwnko
feogk eoe/ ;kv/ ;oe[bo BzLvhHphHUHvhHBzLJ/Hn?wHn?bHphH;hH18|14H01H001|2002-2003 fwsh 16 nr;s, 2002 d/ jtkb/ ftu nkgD/ rkjeK B{z ikD' wkgdzv pko/ ikDekoh jkf;b eo'. p?IeK B{z fJj w;atok fdZsk frnk ;h fe T[j yakfsnK B{z y'bQD ns/ ;aZeh fe;w d/ b?D d/DK d/ fBohyD bJh e[M rkje ;aBkyas ftXh B{z ngBkT[D sK fe T[BQK dh fog'oN T[fuZs nfXekoh B{z fdZsh ik ;e/. fJBQK **nkgD/ rkjeK B{z ikD'I** ;/XK B{z n?INh wBh bKvfozr (J/Hn?wHn?bH) fwnkoK s/ wkbh ekotkJh Nk;ec'o; (n?cHJ/HNhHn?cH) d[nkok ehshnK f;cako;aK d/ ;zdoG ftu ;'fXnk frnk j?. fJj fwnko o?r{b/Noh nfXekohnK d[nkok XzBok;ah bKvfozr s/ dfj;astkdh BhshnK B{z XzBok;ah i[NkT[D d/ fto[ZX nzsook;aNoh sb fuzBQ pD rJ/ jB. p?IeK|wkbh ;z;EktK s/ d/;a d[nkok fJBQK fwnkoK dh gkbDk nzsook;aNoh wkbh ;pzXK bJh iao{oh pD rJh j?. ft;fsqs ;/XK i' fe wkbh n?e;aB Nk;e c'o; dhnK f;cako;aK s/ p?Ifezr fBrokBh s/ p/f;e ew/Nh d[nkok p?IeK bJh rkje fvT{ fvbhi?I; (;hHvhHvhH) pko/ ikoh g/go s/ nXkfos jB fiBQK ftZu ;ze/se ;[MkU fiZE/ fes/ iao{oh ;wM/ rJ/ jB Bkb BZEh jB. p?IeK B{z fJj w;atok fdZsk iKdk j? fe T[j fJj :ehBh pDkT[D fe **nkgD/ rkje B{z ikD'** ns/ n?INh wBh bKvfozr T[gktK B{z pDkfJnk ikt/ ns/ fJ; ;oe[bo dh fwsh s'I fszB wjhfBnK d/ nzdo nzdo p'ov dh wBia{oh Bkb bkr{ ehsk ikt/. fJj th :ehBh pDkfJnk ikt/ fe p?Ie 31 d;zpo, 2005 s'I gfjbK gfjbK fJ; ;oe[bo d/ T[gpzXK d/ g{oB nkfrnkekoh j'D.
2- ekoih ;/XK B{z fsnko eod/ ;w/I p?Ie T[BQK jdkfJsK B{z fXnkB ftZu oZyD i' fe ;kv/ ;oe[bo BzLvhHphHUHvhHJ/Hn?wHn?bHphH;hHBzL 83|14H01H001|2003-04 fwsh 12 wJh, 2004 d/ XkoDk ftu ikoh ehshnK rJhnK jB fiBQK ftu' p?IeK B{z fJj w;atok fdZsk frnk ;h fe yaksk y'bQD d/ T[d/;a bJh rkje gk;'I gqkgs ehsh ikDekoh B{z r[gs oZyD s/ T[; d/ t/oftnK B{z eok; fteoh iK fe;/ j'o wzst bJh B;ao Bk eoB. fJ; bJh p?Ie fJj :ehBh pDk ;ed/ jB fe rkje gk;'I gqkgs ehsh ikDekoh ;zGKth i'yw nB[;ko Y[ethI j? js/ T[j o[ektN gkT[D tkbh BjhI s/ T[j fJ; ;pzX ftZu ikoh ;/XK d/ nB[e{b j?. rkje gk;'I e'Jh j'o ikDekoh tZyo/ s"o s/ T[; ftnesh|fJ;soh gk;'I T[; dh nkfrnk Bkb tZyo/ s"o s/ gqkgs ehsh ik ;edh j? s/ fJj yaksk y'bQD T[gozs bJh ik ;edh j?.
3- p?IeK B{z fJj :ehBh pDkT[Dk ikoh oZyDk ukjhdk j? fe fvwKv vokcaN, vke|N?bhrqkce NqK;co iK fe;/ j'o sohe Bkb czvK B{z fGitkT[Dk ns/ gzikj jiko o[gJ/ iK fJ; Bkb' tZX w[Zb d/ :ksoh u?eK B{z rkje d/ yaks/ ftu v?fpN eoB iK u?eK fto[ZX ikoh ehsk ikt/ go Brdh ndkfJrh okjhI BjhI.
4- p?IeK B{z fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe **ftd/;ah :'rdkB s/ ftfB:w n?eN 1976 d/ T[gpzX fiZE/ bkr{ j'D T[BQK dh ;yash Bkb gkbDk ehsh ikt/. **
5- fJj ;/XK p?Ifezr ftfB:w n?eN 1949 dh Xkok 35-J/ nXhB ikoh ehshnK iKdhnK jB s/ T[BQK dh e'Jh th T[bzxDk iK T[BQK dh nB[gkbDk bJh n?eN d/ ;pzXs T[gpzXK nXhB dzv bZr ;ed/ jB.
6- fJe tko gkb;h YKu/ d/ fsnko eoB s/ p?Ie d[nkok bkr{ ehs/ ikD s/ fJ; ;oe[bo d[nkok ikoh ehshnK jdkfJsK **nkgD/ rkje B{z ikD'**ns/ n?INh wBh bKvfozr T[gktK i' fe fwsh nzs sZe ikoh ehshnK rJhnK jB T[j ;GBk B{z wB;{y eorhnK.
fjs{,
(gq;aKs ;oB)
w[Zy wjKgqpzXe
BZEh L T[go'es nB[;ko
**nkgD/ rkje B{z ikD'** wkgdzvK pko/ nrtkJhnK
ns/
n?INh wBh bKvfozr T[gkU
nkgD/ rkje d/ fwnkoK pko/ ikDekoh bt'
1- e/HtkJhH;hHdk T[d/;a fJj j? fe p?IeK B{z ikD-p[ZM e/ iK nDikD/ w[iowkBK sZsK d[nkok fJ;s/wkb ehs/ ikD s'I o'fenk ik ;e/. e/HtkJhH;hH dhnK ftXhnK p?IeK B{z fJ; :'r pDkT[IdhnK jB fe T[j nkgD/ rkjeK s/ T[BQK d/ wkbh b?D-d/D B{z fpjso sohe/ Bkb ikDB. ;wMD fi; Bkb T[BQK B{z T[BQK d/ i'ywK dk gqpzX p[ZXhwsk Bkb eoB ftu ;jkfJsk fwbdh j?. p?IeK B{z nkgDhnK e/HtkJhH;hHBhshnK ftu fBwB uko nfjw sZE ;akwb eoB/ ukjhd/ jB.
(i) rkje ;thfeqs gkfb;h
(ii) rkje ;aBkyas ftXhnK
(iii) b?D d/DK dk fBohyDl ns/
(iv) i'yw w?B/iw?IN
e/HtkJhH;hHgkfb;h bJh **rkje** dh gfoGk;ak fBwB nB[;ko ehsh ik ;edh j?L
· e'Jh ftnesh iK j'Id i' yaksk poeoko oZydk j? ns/ iK fi; dk p?Ie Bkb tgkoe ;pzX j?.
· e'Jh fi; d/ tb'I yaksk poeoko ehsk frnk j? (noEks bkGekoh wkbe)
· g/;aktkokBk wkfXn;Esk fit/I fe ;Nke po'eoK, ukoNv neKT{N?INK, ;kfb;NoK nkfd d[nkok ehs/ bkGekoh b?D d/D i' fe ekB{zB nXhB nkfrnk:'r jB ns/
· e'Jh th ftnesh iK j'Id i' fe wkbh b?D d/D Bkb ;pzXs j? i' fe p?Ie bJh wjZstg{oB gqf;ZXh iK j'o i'yw dk ekoB pD ;edk j? fit/I fe tkfJo NqK;co iK fJe b?D ti'I T[u w[Zb dk vhwKv vokcaN .
T[gG'rsk ;thfeqsh Bhsh(;hHJ/Hgh)
2- p?IeK B{z fJe ;g;aN rkje ;thfeqsh gkfb;h fte;s eoBh ukjhdh j? fi; ftu rkjeK dh ;thfeqsh bJh ;g;aN wkgdzv fBoXkos eoBk ukjhdk j? rkje ;thfeqs gkfb;h B{z fB;au/ jh fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe rkje d/ p?Ie Bkb ;pzX ftu fBwB gZy pko/ ;g;aN ;/XK fBoXkos j'D.
(i) e'Jh th yaksk r[wBkw iK iknbh|p/Bkwh BK (BkwK) s/ Bk y'fbQnk ikt/.
(ii) i'yw d/ fenk; d/ wkgdzvK B{z ;g;aN o{g ftu eko'pko dh rshftZXh, rkje s/ T[; d/ w[tebK, ndkfJrh d/ sohfenK, nkwdB dh wksok, ;wkfie s/ wkbh nkfd dhnK XkoBktK ftu ;g;aN o{g ftZu fBoXkos ehsk ikt/ sK fe fJ; :'r j'fJnk ik ;e/ fe rkje B{z xZN, dofwnkB s/ T[u i'yw dh ;q/Dh ftu oZfynk ik ;e/(p?Ie e'Jh th Y[etK BK u[D ;ed/ jB fit/I fe gZXo-1, gZXo-11 ns/ gZXo-111) nfij/ rkje i' pj[s T[u gZXo d/ fBohyD dh wzr eod/ jB fit/I fe okiBhse s"o s/ fdq;aNhr'uo ftnesh (ghHJhHghi-fijk fe nB[br-1 ftu dZf;nk frnk j?) B{z i/eo iao{oh ;wfMnk ikt/ iK T[BQK B{z T[u ;q/Dh ftu th oZfynk ik ;edk j?.
(iii) d;skt/ih eoB dhnK b'VK s/ j'o ikDekoh i' fe tZy tZy rkjeK d/ ;pzX ftu fJeZso ehsh ikDh j? i' fe ;zGkth i'yw s/ fBoGo eodh j? ns/ ghHn?wHn?eN 2002 dhnK b'VK B{z s/ foiaot p?Ie nkc fJzvhnk d[nkok ;w/I ;w/I s/ ikoh ;/XK B{z fXnkB ftu oZy e/ gqkgs ehsh ikDh j?.
(iv) fe;/ th yaks/ B{z Bk y'fbQnk ikt/ iK w"i{dk yaks/ B{z pzd Bk ehsk ikt/ fiZE/ fe p?Ie T[fuZs rkje gqsh g[o;akoEh sohe/ ngBkT[D d/ n:'r j? fit/I fe p?Ie ;aBkyas dh s;dhe eoB d/ n:"r j? ns/. iK T[j rkje d/ n;fj:'r ekoB p?Ie B{z fdZs/ nzefVnK|;{uBk dh r?o fBoGosk ekoB nfij/ d;skt/i i' fe i'yw torheoB nB[;ko b'VhId/ jB gqkgs eoB d/ n:'r j?. go fJj iao{oh j't/rk fe rkje B{z g/q;akBh s'I d{o oZyD bJh Y[et/I ;[oZfynk T[gkU ehs/ ikD. T[dkjoD ti'I yaksk pzd eoB dk c?;bk tkip s"o s/ T[u/ gZXo s/ fbnk ik ;edk j? id fe rkje B{z T[fuZs B'fN; fdZsk ikt/ fi; ftu nfij/ c?;b/ d/ ekoB dZ;/ rJ/ j'D.
(v) T[j jkbks fiBQK ftZu ekoi eoB dh fJikias fdZsh iKdh j? B{z ;g;aN o{g ftZu p?Ifezr d/ ;Ekfgs ekB{zB s/ tosko/ d/ nB[e{b ;g;aN o{g ftu dZf;nk ikt/ feT[Ife nfij/ w"e/ nk ;ed/ jB id'I e'Jh yaksk nkd/;ae Xkoe d[nkok ubkfJnk iKdk j? iK fiZE/ e'Jh yaksk fe;/ wfXnk;Es d[nkok nwkBsh j?;hns ftu y'fbQnk iKdk j? ns/
(vi) BtK yaksk y'bQD s'I gfjbK iao{oh u?fezr ehsh ikt/ sK fJj :ehBh pDkfJnk ik ;e/ fe rkje dh ;aBkyas fe;/ nfij/ ftnesh Bkb w/b BjhI yKdh fi; dk frnks w[iowkBk fgS'eV j't/ iK gqshpzd tkbhnK j'IdK j'D fit/I fe ftneshrs dfj;asrod iK dfj;asrodh tkb/ ;zrmB nkfd.
p?Ie i'yw ;q/Dh eoB d/ nkXko s/ jo Bt/I rkje dh gq'ckJhb fsnko eo ;ed/ jB. rkje dh gq'ckJhb ftu rkje dh ;aBkyas,;wkfie|wkbh ;fEsh, eko'pkoh rshftZXh dh fe;w, T[; d/ rkjeK d/ eko'pko pko/ ikDekoh ns/ T[BQK dk ;EkB nkfd ;akfwb j' ;edk j?. T[fuZs g[o;akoE dh fe;w s/ jZd p?Ie d[nkok ebfgs i'yw s/ fBoGo eo/rk. go fBZih gq'ckJhb fsnko eod/ ;w/I p?IeK B{z fJj fXnkB oZyDk ukjhdk j? fe T[j rkje gk;'I e/tb nfijh ikDekoh gqkgs eoB i' fe i'yw ;q/Dh Bkb ;pzXs j't/ go dyabnzdkih tkbh Bk j't/. rkje dh gq'ckJhb fJe r[gs d;skt/i j't/ s/ T[; ftu tofDs t/ot/ eok; fteoh iK fe;/ j'o T[d/;aK bJh BjhI fdZs/ ikDr/.
;a/qDheoB d/ T[d/;a bJh nfij/ ftnesh (T[u fBo'b nfjwhns tkfbnK s'I fJbktk) ns/ nfij/ ti{d fiBQK dhnK ;aBkyasK s/ XzB d/ ;q'sK dh nk;kBh Bkb ;aBkyas ehsh ik ;edh j? s/ fiBQK yakfsnK ftu b?D d/D ;w[Zu/ s"o s/ frnks gq'ckJhb Bkb w/b yKd/ jB, B{z xZN i'yw dh ;q/Dh ftu oZfynk ik ;edk j?. xZN i'yw tkb/ rkjeK dhnK fw;kbh T[dkjoDK sByakj tkb/ eowukoh j' ;ed/ jB fiBQK dh sByakj ;e/b T[fuZs o{g ftZu fBoXkos j[zd/ jB, nfij/ b'e i' ;wki d/ Bht/I nkofEe spe/ Bkb ;pzXs j[zd/ jB fiBQK d/ yaks/ xZN pekJ/ s/ xZN nkwdB fdykT[Id/ jB, ;oekoh ftGkr s/ ;oekoh wbehns tkbhnK ezgBhnK, ftfB:we s/ ekB{zBh ;zrmB nkfd. nfij/ e/;K ftu gkfb;h fJj wzr eo ;edh j? fe rkje dh ;aBkyas s/ ;EkB dh s;dhe eoB tkbhnK e/tb p[fBnkdh b'VK B{z g{ok ehsk ikt/. nfij/ rkje i' fe p?Ie bJh n";s i'yw Bkb tZX i'yw g?dk eo ;ed/ jB, B{z dofwnkB/ iK T[u i'yw ftu oZfynk ik ;edk j? fe rkje d/ fgS'eV, gqfeqsh s/ rshftXh d/ ;EkB, w{b d';a, czvK d/ ;q'sK s/ T[; d/ rkje dh gq'ckJhb nkfd s/ fBoGo eodk j?. p?Ie, i'yw w[bKeD d/ nkXko s/ tZX T[dw eo ;ed/ jB fi; okjhI T[j T[u i'yw tkb/ rkjeK ft;a/;a eoe/ T[BQK rkjeK bJh fiBQK d/ czvK d/ ;'qs ;g;aN BjhI, gqsh nfs nfXe **T[fuZs g[o;akoE dh wzr eo ;ed/ jB. nfij/ rkjeK dhnK T[dkjoDk i' fe tZX T[fuZs T[dw dh wzr eod/ jB T[BQK ftZu j/mFfby/ ;akfwb j' ;ed/ jB (T) BkB o?ihv?IN rkje (n) T[u fBo'b nfjwhns tkb/ ftnesh (J) Nq;N, dkB gkso, n?BHihHUiH s/ v[B/;aBK gqkgs eoB tkb/ ;zrmB(;) nfijhnK ezgBhnK fiBQK dk B/Vbk gfotkoe ;a/noj'bfvzr iK bkGekoh wbehns j?(j) nfijhnK caowK fiBQK d/ GkJhtkb r?o;orow jB(e) ftd/;ah w{b d/ okiBhshe s"o s/ n?e;g'iv ftnesh (ghHJhHghi) (y) r?o nkjw' ;kjwD/ tkb/ rkje ns/ (r) T[j fiBQK dh iBse T[gbpZX ;{uBk nB[;ko ;aZeh ;a{jos j? nkfd.
fJj rZb fXnkB ftu oZyD tkbh j? fe rkje ;thfeqsh dh gkfb;h ns/ fJ; B{z bkr{ eoBk pj[s gkpzdh tkbk Bk pD ikt/ s/ fJ; Bkb nkw iBsk ft;/a; eoe/ wkbh iK ;wkfie s"o s/ n;[ykthI d;ak tkb/ b'e p?Ifezr ;/tktK s'I tzfus Bk j' ikDk.
rkje ;aBkyas ftXh(;hHnkJhHghH)
3- p?IeK d/ p'ov d[nkok wBia{o gkfb;h ftu ;g;aN o{g ftu rkje ;aBkyas ftXh dk T[b/y eoBk ukjhdk j? fi; B{z tZy tZy nt;EktK ftu ngDkfJnk ikDk j? noEks id'I p?Ifezr ;pzX dh ;EkgBk eoBh j?, wkbh b?D d/D eoBk j? iK id'I p?Ie B{z gfjbK gqkgs ehs/ rkje d/ ;aBkyash nzefVnK dh gqwkfDesk|;ukJh iK T[fuZssk pko/ ;aZe j't/. p?IeK B{z ekch ikDekoh gqkgs eoB dh b'V j? i'fe T[BQK dh ;zs[;aNsk bJh jo Bt/I rkje dh ;aBkyas eoB bJh iao{oh j't/, i' GKt/ o?r{bo j't/ iK fJsckehnK ns/ p?Ifezr ;pzX dh fJZSs fe;w d/ T[d/;a bJh iao{oh j't/. ;zs[;aN j'D dk Gkt fJj j? fe p?Ie fB;au/ jh ;woZE nfXekohnK B{z ;zs[;aN eoB d/ :'r j't/ fe mhe ;/XK i' bkr{ jB dh gkbDk eod/ j'J/ rkje d/ i'yw gZy s/ nkXkos T[fuZs edw T[mkfJnk frnk ;h. nfijh i'yw s/ nX-guZd ftXh B{z iao{oh ;wfMnk frnk j? sK fe p?IeK B{z r?o nB[gksh bkrs s'I ns/ rkjeK B{z p'Mb ;ak;B gqDkbh s'I pukfJnk ik ;e/. i'yw dh nB[G{sh s'I fJbktk b'VhIdh ikDekoh. d;skt/i th rkje(ftneshrs, ekog'o/N nkfd) dh fe;w s/ fBoGo eoBr/. nfij/ rkjeK bJh i' fe gqkfeqse ftnesh jB, p?IeK B{z b'VhId/ ;aBkyas nzeV/ gqkgs eoB/ ukjhd/ jB sK fe rkje dh ;aBkyas, T[; d/ gs/|;EkB s/ T[; dh BthI c'N' dh s;dhe ehsh ik ;e/. nfij/ rkjeK bJh i' ekB{zBh ftnesh iK j'IdK jB p?IeK B{z ukjhdk j? (i) fe T[j T[fuZs ns/ ;pzXs d;skt/iK okjhI ekB{zBh ftnesh|j'Id dh ekB{zBh ;fEsh dh s;dhe eoB (ii) fJj s;dhe eoB fe e'Jh ftnesh i' ekB{zBh ftnesh|j'Id tb'I ekotkJh eoB dk fJokdk oZydk j? T[j T[; bJh nfXekos j? ns/ T[; ftnesh dh ;aBkyas dh s;dhe eoB. (iii) rkje dh wbehns s/ ezNo'b YKu/ B{z ;wMD s/ fJj fBoXkos eoB fe T[j gqkfeqse ftnesh fejV/ jB i' n;b ftu ekB{zBh ftnesh s/ ezNo'b eod/ jB. e[M ft;a/; e/;K ft;a/;a eoe/ ekB{zBh ftneshnK fiBQK bJh tXhe ;ktXkBh dh b'V j? d/ ;pzX ftZu rkje ;aBkyas b'VK B{z nB[br-1 ftu p?IeK dh ;/X bJh fdZsk frnk j?. go p?Ie nfij/ ftneshnK|j'IdK Bkb tk;sk g?D d/ nkgD/ siaop/, nkw p?IeoK dh f;nkDgs ns/ ;Ekgs toskfonK dhnK ekB{zBh b'VK d/ nkXko s/ nkgDhnK nzdo{Bh ;/XK pD ;ed/ jB. i/eo p?Ie nfij/ t/oftnK B{z rkje ;thfeqsh gkfb;h dhnK XkoBktK ftu ;theko eoB dk c?;bk eodk j? sK p?Ie B{z ukjhdk j? fe T[j nfij/ sohe/ ngBkt/ fe bkGekoh wkbe(wkbeK) dh ;aBkyas ehsh ik ;e/ s/ T[; g[o;a|fJ;soh dh ;aBkyas nfij/ sohe/ Bkb ehsh ikt/ sK fe T[; B{z fJ; rZb dh s;Zbh j't/ fe T[j fJj ikDdk j? fe e'D bkGekoh wkbe j? iK jB. fJe ;ze/se ;{uh fe d;skt/i|;{uBk dh fe;w fijVh j? fiBQK s/ rkje dh ;aBkyas bJh fBoGo ehsk ik ;edk j? B{z nB[br-11 ftu fdZsk frnk j?.
4- b?D d/D dk fBohyD
gqGktekoh e/HtkJhH;hH ftXhnK bJh fBozso fBohyD fJj nfs iao{oh sZs j?. p?Ie gqGktekoh ezNo'b s/ nkgD/ i'yw B{z sK jh xNkn ;ed/ jB i/eo T[BQK B{z rkje dh ;kXkoD s/ tkip rshftXh dh ;{M j't/ sK fe T[BQK e'b nfij/ b?D d/D dh ;aBkyas eoB d/ ;kXB j'D i' fe rshftZXh dh pekfJdk gZXsh s'I pkjo nkT[Id/ jB. go fBohyD dh jZd yaks/ d/ i'yw nB[Gt s/ fBoGo eo/rh. p?IeK B{z ;ko/ ifNb s/ n;kXkoD s"o s/ tZv/ b?D d/DK s/ ukjhdk j? fiBQK dk gqsZy s"o s/ nkofEe iK fdq;aNhr'uo ekB{zBh T[d/;a BjhI j?. p?Ie ft;a/;a fe;w d/ yakfsnK bJh j/mbh ;hwK fBoXkos eo ;ed/ jB s/ T[; tZb ft;a/;a fXnkB d/ ;ed/ jB i' b?D d/D fJBQK ;hwktK B{z gko eod/ jB. nfij/ b?D d/D fiBQK ftu e?;a dhnK tZvhnK oewK ;akwb j'D i' fe rkje dh ;kXkoD s/ T[whdh rshftZXh Bkb w/b Bk yKd/ j'D, tZb p?IeK B{z ft;a/;a fXnkB d/Dk ukjhdk j?. pj[s fiankdk yaksk nkwdB i' poeoko pekJ/ d/ neko Bkb w/b Bk yKdh j't/ s'I fJj ;ze/s fwbdk j? fe czv ykas/ okjhI **;kc** ehs/ ik oj/ jB. T[u i'yaw tkb/ yakfsnK dk v{zxk fBohyD eoBk ukjhdk j?. jo p?Ie B{z nfij/ yakfsnK bJh nfjw ;ze/se fBoXkos eoB/ ukjhd/ jB s/ fJ; bJh rkje d/ fgS'eV B{z d/yDk ukjhdk j? fit/I fe T[; d/ w{b dk d/;a, czvK d/ ;'qs, b?D d/DK dh fe;w s/ j'o i'yw sZs. p?IeK B{z ukjhdk j? T[j yakfsnK d/ i'yw torheD dk fB:sekbh w[bKeD eoB s/ T[fuZs T[dw tkb/ T[gktK B{z tXkT[D . p?IeK bJh fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe T[j fJBQK yakfsnK d/ b?D-d/D dk foekov ;zGkb e/ poeoko oZyD fijk fe ghHn?wHn?bHn?eN 2002 dh Xkok 12 dhnK XkoBktK ftu b'VhIdk j?. fJj th :ehBh pDkfJnk ik ;edk j? fe ;aZeh fe;w d/ b?D d/DK ns/ iK e'Jh j'o b?D d/D fi; B{z ghHn?wHn?bHn?eN 2002 dh Xkok 12 nXhB nfX;{us ehsk frnk j? dh fog'oN T[fuZs ekB{zB bkr{ eoB tkb/ nfXekoh B{z fdZsh ikt/.
p?IeK B{z fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe fJ; dhnK pqKuk 10 bZy o[gJ/ s/ fJ; Bkb' tZX ;ko/ e/; b?D d///DK (fvgkfiaN s/ ftdvoktbi) dk T[fus foekov oZyD. nzdo{Bh fBohyD gqDkbh ftu fBfjs ftXh j'Dh ukjhdh j? fe nfij/ b?D d/DK s/ ;aZeh fe;w d/ b?D d/DK dh gzdotkVk nkXko s/ fog'oN ezNo'fbzr|w[Zy dcaso B{z fdZsh ikt/.
i'yw gqpzXB
5- p'ov nkc vkfJo?eNoia B{z fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe T[fus ftXhnK dh ;EkgBk eoe/ gqGktekoh e/HtkJhH;hHgq'rokw bkr{ ehsk ikt/ s/ T[; B{z gqGktekoh Yzr Bkb bkr{ ehsk ikt/. fJ; ftu w?Biw?IN fBrokBh, f;;Nw s/ ezNo'b, fvT{NhnK dh tzv, f;ybkJh s/ j'o ;pzXs wkwb/ ;akfwb j'D. p?IeK ftu fJj :ehBh pDkT[D bJh fiazw/tkoh ;g;aN o{g ftu tzvDh ukjhdh j? fe p?Ie dhnK gkfb;hnK s/ ftXhnK B{z gqGktekoh Yzr Bkb bkr{ ehsk ik fojk j?. p?Ie nkgD/ p'ovK d/ w;ato/ Bkb nkgD/ w"i{dk s/ Bt/I rkjeK bJh i'yw gq'ckJhbia f;oiD bJh ftXhnK pDk ;ed/ jB ns/ b?D d/D yaks/ iK p?Ifezr eko'pko ;pzX ftu fBfjs i'ywK B{z fXnkB ftu oZyd/ j'J/ tZy tZy n?INh wBh bKvfozr T[gkU bkr{ eo ;ed/ jB. e/HtkJhH;hHgkfb;hnK s/ ftZXhnK dk w[bKeD eoB s/ T[BQK dh gkbDk B{z :ehBh pDkT[D ftu p?IeK d/ nzdo{Bh nkfvN s/ gkbDk ekoiK dh wjZstg{oB G{fwek j?. fJe nkw fB:w ti'I gkbDk ekoi B{z p?Ie dhnK nkgDhnK gkfb;hnK s/ ftXhnK fiBQK ftZu s/ ftfB:we b'VK ;akfwb jB bJh fJe ;[szso w[bKeD T[gbpZX eoBk ukjhdk j?. p?IeK B{z fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe T[BQK dh nkfvN w;ahBoh ftu T[fuZs ;Nkc j't/ fi; ftu nfij/ ftnesh ;akwb j'D. i' fe nfijhnK gkfb;hnK s/ ftZXhnK s'I Gbh-GKs ikD{ j'D. ;fj:'rh|nzdo{Bh nkvhNoK B{z pqKuk ftu e/HtkJhH;hHftXhnK dh tos'I dh ft;a/;a gVQskb eoBh ukjhdh j? ns/ fJ; ;pzX d/yD ftu nkJhnK T[ekJhnK pko/ fNgDh d/Dh ukjhdh j?. fJ; ;pzX ftu gkbDk B{z fswkjh nkXko s/ p'ov dh nkfvN ew/Nh nZr/ g/;a eoBk ukjhdk j?.
p?IeK ftZu fB;au/ jh fJe fBozso f;ybkJh gq'rokw j'Dk ukjhdk j? sK fe ;Nkc d/ w?IpoK B{z T[fus o{g ftZu e/HtkJhH;hHftXhnK ftu ;[oZfyns ehsk ik ;e/. f;ybkJh b'VK ftZu cozN bkJhB ;Nkc, gkbDk ;Nkc s/ Bt/I rkjeK Bkb fBgND tkb/ ;Nkc bJh tZy tZy e/Ido fpzd{ j'D/ ukjhd/ jB. fJj nfs iao{oh j? fe i' ;ko/ ;pzXs jB T[j e/HtkJhH;hHgkfb;hnK fgZS/ skofee nkXko B{z g{oh soQK ;wMD s/ T[BQK B{z fBozso bkr{ eoB.
rkje f;Zfynk
6- e/HtkJhH;hHftXhnK dk BkcaiheoB p?IeK s'I fJj wzr eodk j? fe T[j rkjeK gk;'I e[M ikDekoh jkf;b eoB i' fe fBih fe;w dh j' ;edh j? iK fi; dh j[D sZe edh wzr BjhI ehsh rJh . fJ; ekoB rkje d[nkok ekch gq;aB g[ZS/ ik ;ed/ jB fit/I fe nfijh ikDekoh gqkgs eoB dk wzst s/ T[d/;a eh j?. fJ; bJh p?IeK B{z ft;a/; ;kfjs|g?IcfbN nkfd fsnko eoB dh b'V j? sK fe rkje B{z e/HtkJhH;hHgq'rokw d/ NhfunK pko/ ikDekoh fdZsh ik ;e/. rkjeK Bkb fBgNd/ ;w/I co/N v?;e ;Nkc B{z nfijhnK ;fEshnK j?Ivb eoB bJh ft;/a; o{g ftZu f;fyns eoBk ukjhdk j?.
BthnK seBheK B{z bkr{ eoBk-eo?fvN ekov|v?pfN ekov|;wkoN ekov|frcaN ekov
7- p?IeK B{z fe;/ th wBh bKvfozr XwehnK tZb ft;a/;a fXnkB d/Dk ukjhdk j? i' fe BthnK ftek;;ahb gqDkbhnK s'I g?dk j' ;edhnK jB, fiBQK ftZu fJzNoB?N p?Ifezr ;akfwb j? i' fe r[wBkwh dh jwkfJs eo ;edk j? ns/ i/eo b'V gt/ sK nfij/ T[gkU eoB/ ukjhd/ jB fe wBh bKvfozr ;ehwK ftZu T[BQK dh tos'I B{z o'fenk ik ;e/.
eJh p?Ie tZy tZy fe;w d/ fJb?eNqkfBe ekov ikoh eoB d/ eko'pko ftZu bZr/ j'J/ jB fiBQK dh tos'I rkjeK d[nkok t;s{nK s/ ;/tktK dh yohd, J/HNhHn?wH s'I e?;a eYtkT[D bJh ehsh iKdh j? s/ T[BQK dh tos'I czvK dh fJb?eNqkfBe NqK;co bJh th ehsh ik ;edh j?. fJ; s'I fJbktk fJBQK ekovK dk gqubD nkw eoe/ J/izNK dhnK ;/tktK okjhI ehsk iKdk j?. p?IeK B{z fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe rkjeK B{z ekov ikoh eoB s'I gfjbK e/HtkJhH;hHftXhnK B{z T[fuZs o{g ftZu bkr{ ehsk ikt/. fJj th T[fuZs j't/rk fe J/izNK B{z th e/HtkJhH;hHT[gktK d/ nXhB ehsk ikt/.
w"i{dk yakfsnK bJh nkgD/ rkje B{z ikD'
8- p?IeK B{z ;kv/ eqwtko ;oe[bo BzLvhHphHUHvhHJ/Hn?wHn?bHphH;hH47|14H01H001|2003-04, vhHphHUHvhHJ/Hn?wHn?bH129|14H01H001|2003-04 ns/ vhHphHUHvhHJ/Hn?wHn?bHphH;hHBzL 101|14H01H001|2003-04 fwsh 24 Btzpo 2003, d;zpo 16, 2003 ns/ iB 21, 2004 okjhI fJj w;atok fdZsk frnk ;h fe T[j e/HtkJhH;hHwkgdzvK B{z bkr{ eoB fiBQK dk ;kv/ ;oe[b BzL vhHphHUHvhHBzLJ/Hn?wHn?bHphH;hH18|14H01H001|2002-03 fwsh 16 nr;s, 2002 okjhI ;ko/ w"i{dk rkjeK B{z ;wK pZX sohe/ Bkb fdZsk frnk ;h. id fe ;'XhnK ;/XK ;ko/ Bt/I rkjeK s/ bkr{ j'DrhnK.p?IeK B{z ukjhdk j? fe T[j T[BQK B{z ;ko/ w"i{dk rkjeK s/ gdkoEesk s/ i'yw d/ nkXko s/ bkr{ eoB go w"i{d yakfsnK ftZu b?D d/D dk fBozso fBohyD ehsk ikt/ ns/ yaks/ dh ekoi;ahbsk ftu fe;/ n;kXkoD ftXh ;hHvhHvhH T[gktK d/ w[bKeD nXhB fbnkT[Dk ukjhdk j?. p?Ie, yaks/ dh gqfeqsh s/ fe;w d/ nkXko s/ nfij/ yakfsnK s/ wkfJe ;hwKtK bkr{ eoB s/ ftuko eo ;ed/ jB. n?go fJj :ehBh pDkfJnk ik ;edk j? fe ezgBhnK, caowK, Nq;NK, dkB dhnK ;z;EktK, Xkofwe ;zrmB s/ j'o ;z;EktK d/ ;ko/ w'i{dk yaks/ xZN' xZN e/HthH;hHfwnkoK nXhB fbnKd/ ikD i' fe e[dosh|ekB{zBh ftnesh ns/ bkGekoh wkbeK dh ;Bkyas ;Ekgs eoBr/. p?Ie fJj :ehBh th pDk ;ed/ jB fe fwnkdh|ohefozr fvgkfiaN yakfsnK iK fJ; fe;w d/ j'o yakfsnK B{z BftnkT[D d/ ;w/I Bt/I yaks/ ;wfMnk ikt/ s/ fJBQK B{z ;z;a'fXs e/HtkJhH;hHftXhnK d/ nXhB fbnKdk ikt/.
fiZE/ p?Ie ;{uBk Bk fGitkT[D ekoB ns/ iK|rkje tb'I ;fj:'r Bk d/D ekoB T[fuZs e/HtkJhH;hHT[gkU bkr{ eoB s'I n;wZoE j'D sK p?Ie yaksk pzd eoB iK p?Ifezr|eko'pko ;pzX pzd eoB s/ ftuko eo ;ed/ jB go fJ; s'I gfjbK T[j rkje B{z B'fN; d/Dr/ s/ nfijk c?;bk b?D d/ ekoB dZ;Dr/. nfij/ c?;b/ tkip s"o s/ ;hBhno gZXo s/ b?D dh b'V j?.
;kohnK pqKuk ns/ Gkos s'I pkjo ;G ;jkfJe ;akyktK s/ bkr{ j'D :'r
9- T[go'es ;/XK ;G pqKuk s/ ns/ pj[frDsh ftu wbehns tkb/ fB:zsqeK i' ftd/;ak ftu ;fEs jB, ft;a/;a eoe/ T[BQK d/;aK i' fe n?cHJ/HNhHn?cHdhnK f;cako;aK B{z bkr{ BjhI eod/ iK xZN bkr{ eod/ jB s/ th T[; jZd sZe bkr{ j'DrhnK fi; sZe fe ;EkBe ekB{zB nkfrnk fdzd/ jB. id'I bkr{ j'D tkb/ ;EkBe ekB{zB nkfrnk fdzd/ jB. id'I bkr{ j'D tkb/ ;EkBe ekB{zB s/ ftfB:w fJBQK ;/XK B{z bkr{ eoB s'I o'ed/ jB sK fJ; rZb B{z foiaot p?Ie d/ fXnkB ftu fbnkT[Dk ukjhdk j?.
w[Zy nfXekoh dh fB:[esh
10- p?Ie fJe ;hBhno w?Biw?IN nca;o dh fB:[esh eo ;ed/ jB fi; B{z fgqz;hgb nca;o fejk ik ik ;edk j?. fgqz;hgb nca;o p?Ie d/ w[Zy| ekog'o/N dcaso ftu ;fEs j't/rk ns/ fBohyaD ns/ ;ko/ b?D d/Dk dh fog'oN d/D ns/ ;{uBk tzvkT[D fit/I fe ekB{zB nXhB b'VhIdh j't/, bJh fiazw/tko j't/rk. T[j BkcaiheoB J/iz;hnK, p?IeK s/ fe;/ j'o ;z;EktK ftueko B/Vbk skbw/b poeoko oZy/rk i' fe wBh bKvfozr fto[ZX bVkJh s/ dfj;asrodh B{z ckfJBK; eoB fto[ZX ;zxo;a eo ojhnK jB.
nB[br-1
rkje ;aBkyas dhnK b'VK-;ze/se nrtkJhnK
Nq;N|Bkwiad ftnesh iK nwkBsh yaks/
fJ; rZb dh ;zGktBk j? fe Nq;N|Bkwiad ftnesh iK nwkBsh yakfsnK dh tos'I rkje dh ;aBkyas dhnK ftXhnK B{z Sb ;ed/ jB. p?IeK B{z fJj fBoXkos eoBk ukjhdk j? fe eh rkje fe;/ j'o ftnesh ti'I fJe Nq;Nh|Bkwiad ftnesh iK fe;/ j'o wkfXn;E ti'I ekotkJh eo fojk j?. i/eo nfijk j't/ sK p?Ie wkfXn;EK ns/ T[BQK ftneshnK fiBQK ti'I T[j ekotkJh eo oj/ jB dh ;aBkyas dk ;zs';aiBe ;p{s wzr eoB bJh fiZd eo ;ed/ jB s/ T[j nwkBs dh fe;w iK bkr{ j'o gqpzX dh fe;w d/ t/ot/ th gqkgs eo ;ed/ jB. fe;/ Nq;N dk yaksk y'bQd/ ;w/I, p?IeK B{z Nq;NhnK ns/ Nq;N d/ fBgNkok eoB tkfbnK(;w/s fe;/ j'o ftnesh i' Nq;N dhnK ;zgshnK dk fBgNkok eodk j?) rqKNoK, gq'N?eNoK, bkG gksoK s/ j;skyao eosktK dh ;aBkyas dh s;dhe bJh T[fuZs fJjfsnks tosB/ ukjhd/ jB. bkG gksoK dh ;aBkyas T[; ;w/I b?Dh ukjhdh j? id'I T[j fBoXkos j' ikD. fe;/ ckT{v/;aB d/ e/; ftu pkBh w?B/ioK| vkfJo?eNoK ns/ bkG gksoK i/eo T[j fBoXkos j'D dh s;dhe eoB bJh edw u[eD/ ukjhd/ jB.
ezgBhnK s/ caowK d/ yaks/
p?IeK B{z tgkoe j'Idk fto[ZX u[ezB/ ofjD dh b'V j? fiBQK dh tos'I ftneshnK d[nkok p?IeK e'b yaks/ y'bQD bJh fJe *cozN* ti'I ehsh ik ojh j?. p?IeK B{z j'Id d/ ezNo'b YKu/ dh x'y eoBh ukjhdh j?, czvK dk ;'qs fBoXkos eoBk ukjhdk j? ns/ gqkfeqse ftneshnK dh ;aBkyas eoBh ukjhdh j? fi; dk ezNo'b eoB fjs j? s/ i' fe w?B/iw?IN ftu ;akfwb jB. fJBQK b'VK ftu Bowh i'yw dh nB[G{sh nB[;ko ehsh ik ;edh j? noEks gpfbe ezgBh d/ e/; ftu ;ko/ ;a/no j'bvoK dh ;aBkyas eoBh iao{oh BjhI.
g/;aktkokBK ftu'fbnK d[nkok y'bQ/ rkje yaks/
id'I p?Ie B{z fJj ikDekoh j't/ iK fJj ft;atk; eoB dk ekoB j't/ fe;/ gq'c?;aBb wfXnk;E d[nkok y'fbQnk yaksk fJe rkje ti'I j? T[; rkje dh fB;au/ jh ;aBkyas eoBh ukjhdh j?. p?Ie *fJeZm/ yaks/* oZy ;ed/ jB fiBQK dk gqpzX gq'c?;aBb wfXnk;EK d[nkok nfijhnK j'IdK fit/I fe nkg;h czv, g?B;aB czv iK j'o fe;w d/ czvK ti'I ubkfJnk iKdk j?. p?Ie, tehbK|ukoNv neKT{N?INK iK ;Nke po'eoK d[nkok ubkJ/ ikD tkb/ **;KM/ yaks/** T[BQK czvK bJh y'bQ ;edk j? i' fe rkjeK dh o/Ii bJh **nkB fvgkfiaN** iK **fJzB n?;e"o** bJh oZy/ iKd/ jB. fiZE/ wfXn;Ek d[nkok oZy/ czv p?Ie ftZu fJeZm/ BjhI ehs/ iKd/ s/ T[E/ ** ;p-neKT{N;** jB fiBQK ftu'I jo fJe bkGekoh wkbe dk j?, T[E/ ;ko/ bkGekoh wkbeK dh fB;au/ jh ;aBkyas eoBh ukjhdh j?. fiZE/ nfij/ czv p?Ie ftu fJeZm/ ehs/ iKd/ jB, p?IeK B{z fco th bkGekoh wkbeK okjhI d/yDk ukjhdk j? fiZE/ p?Ie e;Nwo fvT{ fvbhi?I; (;hHvhHvhH) s/ fBoGo eod/ jB i' fe fJe wkfXn;E d[nkok ehsh iKdh j?, T[BQK B{z fJj s;Zbh eoBh ukjhdh j? fe wkfXn;E B{z o?r{b/N ehsk iKdk j? s/ T[; s/ fBrokBh oZyh iKdh j? s/ T[; e'b T[fuZs gqDkbhnK jB sK fe e/HtkJhH;hHb'VK dh gkbDk ehsh ik ;e/. fJj ;wM b?Dk ukjhdk j? fe rkje B{z ikDB dh n;bh fiazw/tkoh p?Ie dh j?.
Gkos s'I pkjo ofjzd/ okiBhfse s"o s/ ikjo ftneshnK (ghHJhHghia|PEPs) d/ yaks/
okiBhfse s"o s/ ikjo ftnesh T[j jB fiBQK B{z ftd/;a ftu nfjw gpfbe ekoi ;'Ig/ iKd/ jB fit/I fe okiK iK ;oekoK d/ w[Zyh, ;hBhno f;nk;sdkB ;hBhno ;oekoh|fBnKfJe|;?fBe nca;o, oki dh wbehns tkbhnK ekog'o/;aBK d/ ;hBhno ekoi ;kXe, wjZstg{oB okiBhfse gkoNh d/ eowukoh nkfd. p?IeK B{z ukjhdk j? fe T[j fJ; ;q/Dh d/ fe;/ th ftnesh|rkje i' e'Jh ;pzX ;Ekgs eoBk ukj[zdk j? pko/ b'VhIdh ikDekoh b?D ns/ gpfbe y/so ftZu T[; pko/ T[gbpX ;koh ikDekoh u?e eoB. p?IeK B{z fJe rkje ti' T[; dh ghHJhHghiaH ;theko eoB s'I gfjbK ftnesh dh ;aBkyas dh s;dhe eoBh ukjhdh j? ns/ czvK d/ ;'qsK pko/ ikDekoh b?Dh ukjhdh j?. ghHJhHghH bJh yaksk y'bQD dk c?;bk ;hBhno gZXo s/ b?Dk ukjhdk j? fi; ;g;aN T[b/y rkje ;thfeqs gkfb;h ftu eoBk ukjhdk j?. p?IeK B{z nfij/ yakfsnK B{z ubzs nkXko s/ tXhe fBohyaD nXhB fbnkT[Dk ukjhdk j?. T[go'es wkgdzvK B{z ghHJhHghia d/ Biadheh fo;as/dkoK s/ gfotkoe w?IpoK d/ yakfsnK s/ th bkr{ eoBk ukjhdk j?.
o{-p-o{ Bk j'D tkb/ rkjeK d/ yaks/
N?bhc'B ns/ fJb?efNqe p?Ifezr d/ bkr{ j'D Bkb p?IeK d[nkok rkjeK bJh yaks/ y'bQ/ ik oj/ jB fi; ftu rkje B{z p?Ie pqKu ftu ikD dh b'V BjhI g?Idh. nkjw' ;kjwD/ rkjeK d/ e/; ftu nkw rkje ;aBkyash ftXhnk B{z bkr{ eoB s'I fJbktk, ft;a/;a s/ T[fuZs ftXhnK j'DhnK ukjhdhnK jB sK fe ;akfwb tZX i'yw B{z yasw ehsk ik ;e/. fJ; rZb s/ ia'o d/Dk ukjhdk j? fe g/;a ehs/ ;ko/ d;skt/iK dk s;dheheoB ehsk ikt/ s/ i/eo b'V j't/ sK tXhe d;skt/i dh wzr ehsh ik ;edh j?. nfij/ e/;K ftu p?Ie fJj th wzr eo ;ed/ jB fe fe;/ j'o p?Ie Bkb rkje d/ yaks/ ftu gfjbh ndkfJrh rkje d/ yaks/ okjhI ehsh ikt/ i' fe fJ; pdb/ T[BQK jh e/HtkJhH;hHfwnkoK dh gkbDk eodh j't/. ;hwK gko rkjeK d/ e/; ftu, rkje B{z d;skt/iheoB Bkb w/bD dh tXhe efmBkJh j? ns/ p?IeK B{z shih fXo dh s;dhe|ikD-gSkD s/ fBoGo eoBk g?Idk j?. nfij/ e/;K ftZu fJj fB;au/ jh :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe shih fXo ftfB:ws s/ fBrokBh tkbh j'Id j't/ s/ T[; e'b T[fuZs e/HtkJhH;hHgqDkbhnK bkr{ j'D.
;zgoeh p?Ifezr
;zgoeh p?Ifezr fJe p?Ie (gq/;ae p?Ie) d[nkoK d{i/ p?Ie (T[sZodksk p?Ie) B{z p?Ifezr ;/tktK B{z T[gbpZX eoBk j?. fJBQK ;/tktK ftu e?;a|czv gqpzXB, nzsook;aNoh sko NqK;coK, vhwKv vokcaNK bJh XzBok;ah eYtkT[D d/ gqpzX s/ vke NqK;coK i' fe yakfsnK, u?eK dh ebhnfozr nkfd okjhI ndkfJrh:'r jB, ;akfwb jB. p?IeK B{z b'VhIdh ikDekoh jkf;b eoBh ukjhdh j? fe T[j gq/;ae|T[sZodksk p?Ie d/ w?B/iw?IN, gqw[Zy tgkoe rshftXhnK, J/Hn?wHn?b|;hHn?cHNhHgkbDk d/ gZXo, yaksk y'bQD d/ T[d/;a shih fXo dhnK j'IdK dh ;aBkyas i' fe ;pzXs p?Ifezr ;/tktK dh tos'I eoBrhnK pko/ ikDekoh ns/ gq/;ae|T[sZodksk w[be ftu ftfB:we|fBohye YKuk ft;a/;a Y[etKgD oZydk j?. fJ; gqeko p?IeK B{z gquko s'I T[gbpZX ;{uBk s'I fJj ;[fB;aus eoB dk :sB eoBk ukjhdk j? fe eh d{ik p?Ie fe;/ wBh-bKvfozr iK dfj;asrodh ckfJBKf;zr iK o?r{b/Noh ekotkJh d/ nXhB sK BjhI fojk. id fe fJj T[fuZs j? fe nfij/ ;pzX e/tb p'ov dh wBia{oh Bkb ;Ekgs eoB/ ukjhd/ jB, go nfij/ e/; ftu e[M p?IeK d/ p'ov ;aesh B{z fe;/ gqpzXeh nEkoNh d/ ;g[od eoBk ukj[zd/ jB sK T[j fJj ;aesh nfijh ew/Nh B{z d/ ;ed/ jB fi; dk w[Zyh p?Ie dk u/now?B|;hHJhHUH j't/ id fe Bkb jh nfij/ ;pzXK dh wBi{aoh bJh ;g;aN wkgdzv fBoXkos ehs/ ikD. ew/Nh d[nkok wBia{o sithiK B{z fB;au/ ehs/ ikD. ew/Nh d[nkok wBia{o sithiaK B{z fB;au/ jh p'ov dh nrbh whfNzr ftu pkd tkbh wBi{oh bJh g/;a ehsk ikt/. jo p?Ie dhnK fiazw/tkohnK fiBQK Bkb ;pzXs p?Ifezr ;pzX ;Ekfgs ehsk iKdk j? dk ;g;aN o{g ftZu d;skt/iheoB ehsk ikt/. yakfsnK okjhI ndkfJrh:'r d/ e/; ftu gq/;ae p?Ie B{z fJj s;Zbh j'Dh ukjhdh j? fe T[sZodksk p?Ie B/ T[BQK rkjeK dh ;aBkyas eo bJh j? fiBQK dh yakfsnK sZe f;ZXh gj[zu j? s/ T[BQK s/ fBozso *T[fuZs edw* dh fiazw/tkoh b? fojk j?. gq/;ae p?Ie B{z fJj th :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe T[sZodksk p?Ie p/Bsh ehs/ ikD s/ ;pzXs rkje ;aBkyas nzeV/ s[ozs T[gbpZX eoB d/ :'r j't/rk. p?IeK B{z **;?bZ p?IeK**(y'b B[wk p?Ie) noEks nfij/ p?Ie i' nfij/ d/;a ftu fBrws j? fiZE/ fJ; dh tk;sfte w"i{drh BjhI s/ i' fe;/ ftfB:ws wkbh ro[Zg Bkb ;pzXs BjhI) Bkb e'Jh ;zgoeh ;pzX pDkT[D s'I fJBeko eoBk ukjhdk j? . ;?bZ p?IeK B{z fJ; rZb dk th fXnkB oZyDk ukjhdk j? fe T[j T[sZodksk ftd/;ah wkbh ;z;EktK Bkb ;pzX ;Ekfgs eoB s'I r[o/ia eoB i' fe nkgD/ yakfsnK dh tos'I eoB dh fJikias ;?b p?IeK B{z fdzd/ jB. p?IeK B{z T[sZodksk p?IeK Bkb fJ; rZb pko/ th nfs nfXe u[ezBk j'Dk ukjhdk j? i' p?Ie nfij/ d/;aK ftu jB fiZE/ e/HtkJhH;hHd/ fwnko Bht/I jB ns/ T[j d/;a i' wBh-bKvfozr ns/ dfj;asrodh B{z ftZsh ;jkfJsk eoB fto[ZX bVkJh ftu ;fj:'r BjhI fdzd/. p?IeK B{z fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe T[sZodksk p?IeK e'b wBh-bKvfozr d/ fto[ZX BhshnK s/ ftXhnK bkr{ jB s/ ;pzXs yakfsnK okjhI ehs/ ikD tkb/ b?D d/DK bJh *T[fuZs T[dw* tkbhnK ft;fsqs ftXhnK B{z bkr{ eod/ jB.
nB[br-..
rkje ;aBkyas ftXh
T[j ft;a/;askJhnK fiBQK dh s;dhe ehsh ikDh j? s/ T[j d;skt/i i' fe rkjeK gk;'I gqkgs ehs/ ik ;ed/ jB.
ft;a/;askJhnK |
d;skt/ia |
ftneshnK d/ yaaks/ -ekB{zBh BK s/ e'Jh j'o BK fiBQK dh tos'I ehsh rJh j?.
-do[;s ;EkJh gskL
|
(i) gk;g'oN (ii) g?B ekov (iii) t'NoK d/ ;aBkyash ekov (iv) vokJhftzr bkfJ;z; (v) ;aBkyash ekov (p?Ie dh ;zs[;aNsk d/ nB[e{b) (vi) wBia{o;[adk ;oekoh nfXekoh iK ;oekoh eowukoh gk;'I gZso i' fe p?Ie dh ;zs[;aNsk nB[;ko rkje dh ;aBkyas nB[;ko rkje dh ;aBkyas s/ fojkfJ;a dh s;dhe eo/. (i) N?bhc{B fpb (ii) p?Ie yaks/ dh ;N/Nw?IN(iii) fe;/ wBia{o;a[dk ;oekoh nfXekoh gk;'I gZso. (iv) fpibh dk fpb (v) ok;aB ekov (vi) fB:'ie gk;'I gZso (i' p?Ie dh ;zs[;aNh nB[;ko j't/) (e'Jh j'o d;skt/i i' rkje dh ikDekoh p?Ie dh ;zs[;aNsk nB[;ko fdzdk j?, T[j ekch j't/rk) |
ezgBhnK d/ yaks/ - ezgBh dk BK - eko'pko dk gqw[Zy ;EkB - ezgBh dk vke G/iD dk gsk - N?bhc{B|c?e; Bzpo
GkJhtkbh tkbhnK cowK d/ yaks/ - ekB{zBh BK - gsk - ;ko/ GkJhtkbK d/ BK s/ gs/ - cow s/ GkJhtkbK d/ N?bhc{B Bzpo |
(i) fJBekog'o/;aB s/ w?w'ozvw dk ;oNhfce/N ns/ n?;';hJ/;aB d/ nB[S/d (ii) e'Jh yaksk y'bQD bJh p'ov nkc vkfJo?eNoia dk wsk ns/ T[BQK dh ;aBkyas fiBQK e'b yaksk ubkT[D dh nEkoNh j?. (iii) fJ; tb'I eko'pko ubkT[D bJh fJ; d/ w?B/ioK, nca;oK iK eowukohnK B{z fdZsh gkto nNkoBh (iv) g?B nbkNw?IN gZso dh Beb (v) N?bhc{B fpb dh Beb
(i) ofi;N/q;aB ;oNhfce/N, i/eo ofi;Nov j?. (ii) GkJhtkbh ftb/y (iii) caow tb'I fJ; dk eko'pko ubkT[D bJh caow d/ GkJhtkb iK eowukoh B{z fdZsh gkto nkc nNkoBh (iv) e'Jh ;oekoh s"o s/ ikfJia d;skt/i i' GkJhtkbK s/ ftneshnK dh ;aBkyas eodk j? fiBQK e'b gkto nkc nNkoBh j? s/ T[BQK d/ gs/. (v) cow|GkJhtkbK d/ BK s/ N?bhc{B fpZb. |
Nq;NK s/ cKT{v/;aBK d/ yaks/ -Nq;NhnK, fBgNkok eoB tkfbnK, bkG gksoK s/ j;skyao eosktK d/ BK -pkBh, w?B/ioK|vkfJo?eNoK s/ bkGgksoK d/ BK s/ gs/ - N?bhc[B|c?e; Bzpo |
(i) ofi;Nq/;aB dk ;oNhfce/N, i/eo ofi;Nov j? (ii) fJ; tb'I eko'pko eoB bJh fdZsh gkto nkc nNkoBh (iii) e'Jh ;oekoh s'o s/ ikfJi d;skt/i i' Nq;NhnK, fBgNkok eosktK, bkG gksoK s/ T[BQK dh ;aBkyas eodk j't/ fiBQK e'b gkto nkc nNkoBh j?, pkBh|w?B/io|vkfJo?eNoia s/ T[BQK d/ gs/ (iv) cKT{v/;aB|n?;';hJ/;aB dh w?B/fizazr pkvh dk wsk (v) N?bhc'B fpZb |